Niestereotypowo o wojnie…

Bezpośrednie i gwałtowne doświadczenie wojny często brutalnie odbijało się na człowieku, który jeśli nie posiadał silnego charakteru, popadał w stan odrętwienia i depresji. Rażony spotykanym lub doświadczanym okrucieństwem, coraz bardziej zanikał, malał, z rezygnacją przypatrywał się bieżącym wydarzeniom, czekając na własny koniec. Wielu było takich, ale jeszcze więcej było młodych, silnych, zahartowanych i upartych w walce o wolną i niepodległą ojczyznę. Andrzej Szczypiorski należał właśnie do nich. W czasie wojny, mimo młodego wieku (urodził się bowiem w 1928 r.) był żołnierzem Armii Ludowej, brał udział w powstaniu warszawskim, w czasie którego został aresztowany i osadzony w  obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. 

W swojej, bodaj najbardziej znanej, książce zatytułowanej „Początek” opisuje złożoność relacji polsko – żydowsko – niemieckich podczas II wojny światowej. Robi to bez narosłych wokół tej tematyki stereotypów. Kreśli bohaterów zindywidualizowanych, różniących się pod względem charakteru, którego jednak nie definiuje przynależność narodowa. Bo Bronek Blutman okazuje się podłym konfidentem i donosicielem, który chroniąc siebie, wydaje innych Żydów w ręce Gestapo, skazując ich tym samym na pewną śmierć – jeśli nie na Pawiaku, to w obozach… Z kolei w uwolnieniu żydowskiej kobiety, wdowy po wybitnym lekarzu, pani Irmy Seidenmanowej pomaga nie kto inny jak Niemiec, poproszony przez przyjaciela - Polaka. Dziwne, prawda? Takie nietypowe. Bo jak Żyd może wydawać swoich rodaków, a jak perfidny z natury Niemiec, okupant (!) może pomagać Żydówce? O takich wydarzeniach słyszy się rzadko albo wcale, co nie znaczy, że nie miały miejsca…

Pewnie zastanawiacie się, dlaczego nie zarysowuję tu bardziej szczegółowo fabuły powieści. Sprawa jest prosta, bo owa książka to w rzeczywistości zbiór 21 rozdziałów - opowiadań, których punktem wspólnym są bohaterowie oraz ich zazębiające się losy oraz miejsce akcji, czyli okupowana Warszawa. Trudno tu wybrać wiodący wątek lub bohaterów, bo niektóre z nich mogłoby stanowić rodzaj samodzielnych gawęd. Szczypiorski pragnąc uwiarygodnić postacie, zawsze przywołuje - na zasadzie retrospekcji  - ich przedwojenne losy; czasami też, zwłaszcza pod koniec powieści, pozwala sobie na małe wstawki dotyczące ich powojennego, niełatwego życia. Akcja płynnie przeskakuje i uzupełnia się wraz z pojawianiem się kolejnych bohaterów, którzy odgrywają często zasadnicze role w życiu poprzednich. 

„Początek” to powieść o młodości i dorastaniu. I to właśnie w tym kontekście należy odczytywać jej tytuł, który oznacza koniec dzieciństwa w sytuacji z bezpośrednim zetknięciem się z wojną, co jednoznaczne jest z początkiem przyspieszonego i niejako wymuszonego dojrzewania. Ten proces najpełniej opisuje historia Henia Fichtelbauma, który osadzony w getcie, zostawia rodzinę i sam z niego ucieka. Długa wędrówka, skrajna nędza i permanentny lęk, sprawiają, że Henio przechodzi swoistą metamorfozę. Z kapryśnego i nieodpowiedzialnego młodzieńcza zmienia się w świadomego mężczyznę, który dobrowolnie wraca do getta, by do końca być przy swoich najbliższych… „Początek” to także powieść o martyrologii żydowskiej, walce dobra ze złem, totalitaryzmie, tolerancji,  o Polakach, Niemcach i Żydach, przedstawianych nie jako przedstawicieli całych narodów, a jako indywidualne jednostki. Bo Szczypiorski wielokrotnie podkreślał, że nie istnieją narody kanalii, a kanalie w narodach...

Wszystkich ciekawych niestandardowego, ale bardzo ludzkiego sposobu opisywania różnych zachowań w czasie wojny, zachęcam do lektury „Początku”. Bo jak powiedział Piotr Kuncewicz: Przeciw schematom, nacjonalizmom i okrucieństwu Szczypiorki napisał tę książkę rzeczywiście bardzo piękną i bardzo mądrą…

„Początek” Andrzej Szczypiorki, wyd. Sens

liczba stron: 284

Moja ocena: 7/10 

nieidentyczna